سیر تحول فرش دست‌بافت ایران چگونه است؟

تاریخ فرش ایران بسیار طولانی است، از زمان های دور در ایران بافت انواع فرش رایج بوده است. به گفته مورخان، جهانگردان، جنگجویان و اثرهای کشف شده از گذشتگان حاکی بر آن است که قالی بافی به عنوان هنری دستی، روستایی ، مردمی و عشایری در ایران دارای سابقه ای بسیار طولانی است.

کاشف فرش دستباف

کاشف فرش پازیریک شخصی به نام پروفسور رودنکو است او اعتقاد دارد که فرش ذکر شده توسط مردم ماد یا پارس و پارت کار شده است . دقت به نقشه های مشابه و همدوره این فرش در ستون های تخت جمشید این فرضیه را تایید می کنند . اثرهای دیگری مثل نقاشی های بعضی هنرمندان قرون وسطی شامل نقش قالیهایی می باشد که بافت ایران بوده است . بعضی مورخان درباره حمله رومی ها به ایران و غارت دستگرد قالی را از نمونه غنیمت هایی که در این غارت به دست آوردند قید کرده و مرجع های یونانی از قالیهای زرباف ایران یاد کردند . فرش بهارستان که در حکایات مختلف درباره بافت آن گفته شده ، هر چند در تعریف از آن مبالغه شده ولی خود نشانه پیشبرد صنعت قالی بافی در ایران کهن می باشد .

جهت خرید فرش دستباف میتوانید با شماره 09131162373 و یا 03132229377 (پورمعمار) تماس حاصل فرمایید. (به هیچ عنوان خریدار فرش شما عزیزان نیستیم لطفا در این خصوص تماس حاصل نفرمایید. باتشکر)

تاریخ فرش دستباف ایران

تاریخ فرش دستباف ایران را میتوان از زمان مغول که قرن هفتم هجری بود و دوران خیلی غم انگیزی برای انواع هنر ایرانی بود، دانست. بعد از آن قرن های دهم و یازدهم هجری را که زمان صفویان است زمان رشد هنر مردم ایران دانست. شروع دوران صفوی همزمان با شکوفایی خیلی از هنرهای دستی و گسترش آن در همه آیین جامعه بوده است .خیلی از هنرمندان در این زمان بودند که با غنیمت شمردن فرصت از محیط مناسبی که به وجود آمده عمر خود با ارزش خود را صرف پیشرفت کیفیت هنر و صنایع دستی کردند و با نوآوری نقشه ها و طرح های زیبا و پر هنر جایگاه این صنایع مخصوصا فرش را به اوج رساندند و ایران را در کل دنیا با اثرهای خود مشهور کردند

اوج قالی کلاسیک ایران که با نام رنسانس یاد شده است در دوره صفوی (۱۷۲۲-۱۴۹۹ میلادی) مخصوصا دوره حاکمیت شاه طهماسب اول (۱۵۸۷-۱۵۲۴ میلادی) و شاه عباس کبیر به ثبت رسیده است تقریبا حدود 3000 فرش از این زمان به یادگار مانده و در موزه های دنیا نگه داشته اند .

در این زمان کارگاه های فرش بافی در کنار قصر پادشاهان دایر شد و مرکزهای مختلفی که از قبل در اصفهان، کاشان، تبریز، کرمان، جوشقان، استرآباد، هرات، یزد، وجود داشتند گسترش پیدا کردند. در همان دوره نقاشان و طراحان عالی مقام طرح های خلاصه شده و ترکیبی ترنج در میان فرش و لچک را در آن زدند. این همان طرحی بود که قبلا خیلی زیبا در قرن پانزدهم روی جلد کتاب های با ارزش طراحی می شد. در این خصوص مطلب فرش لچک ترنج چیست را بخوانید.

فرش دستباف در قرن 19

در قرن نوزدهم فرش های ایرانی ، مخصوصا فرش های زیبای تبریز به اروپا وارد شد. از طرف اروپا نمایندگانی به همه کشورهای شرق زمین فرستاده شدند و با رقابت خیلی زیاد همه فرش های با ارزش و عتیقه را جمع آوری کردند و به قسطنطنیه که بازار مهم فرش در مشرق زمین بود فرستادند .

تاریخ فرش درستباف در جهان

تاریخ فرش دستباف در جهان را میتوان به قبل از قرن 19 نسبت داد. با پایان یافتن منابع فرش های قدیمی و کهنه، شرکت های انگلیسی، آلمانی و آمریکایی به شکل نامشخص کارگاه هایی را در تبریز، کرمان، سلطان آباد (اراک) راه اندازی کردند. این وضعیت تا زمان جنگ جهانی اول که تولید فرش به صورت قابل توجهی زیاد شده بود ادامه داشت .

نخستین فرش دستباف احتمالا توسط اشخاص چادر نشین بافته شده بود . ولی احتمال اینکه فرش توسط چینی ها ، مصریها و اشخاص دیگر اختراع شده باشد است . حتی این امکان هم بوده فرش اختراع همه این مردم بوده است بدون اینکه با هم در ارتباط باشند.

قالی بافی به حد بالای خود در پنج قرن پیش از میلاد رسیده بود که به وسیله باستان شناسان روسی رودنکو و گریازنوف در 1949 در دره پازیریک کشف و نامش فرش گره دار است. فرش پازیریک اثری زیبا و نادر است که خیلی حرفه ای بافته شده است. این فرش که عمرش 2400 یا 2500 سال است در مقبره یخ زده رئیس سیتها واقع در مغولستان پیدا شد.

با گذشت تاریخ هنر و صنعت قالی بافی به صورت یک مهارت و هنر شناخته شد. هنگامی که کوروش کبیر در سال 539 پیش از میلاد بابل را فتح کرد هنر فرش را به کشورش معرفی کرد . مدارک حاکی بر آن است که در آرامگاه کوروش که در پرسپولیس است با ارزش ترین فرش ها پوشیده بود . قبل از او هم صحرانشین ها از قالی بافی گره ای هم اطلاعاتی داشتند و از بز و گوسفندان خود پشم مرغوب برای این کار می گرفتند .

نخستین مدارک وجود داشته در مورد موجودیت فرش در نوشته های چینی ها که به سلسله ساسانیان در سال 224 تا 641 پس از میلاد است وجود داشته است . امپراطور هراکلیس در سال 628 میلادی تعدادی قالی پس از پیروزی به شهر تیسفون پایتخت ساسانیان آورد . در سال 637 میلادی موقعی که عرب ها تیسفون را غارت کردند تعدادی فرش بود که یکی از آنها فرش باغی معروفی بود  که نامش “موقع بهار خسرو” بود . این فرش پر ارزش ترین فرش تاریخ بود .

هنگام سلطنت خسرو اول در سال (۵۳۱ – ۵۷۹) قالی هایی بود که 90 فوت مربع بافته می شد، که تاریخ نویسان عرب به این صورت توصیف کرده اند: تختی با عظمت از گل های آبی، سفید، قرمز، زرد  و سبز در گوشه های آن است. زمینه آن به رنگ طلائی ، سنگ هایی که از لحاظ شفافیت مثل کریستال ، گیاهان با حریر و میوه هایی سنگی شکل گرفته اند . ولی عربها متاسفانه این فرش با ارزش را قطعه قطعه کرده و فروختند.

بعد از زمان سلطه خلیفه عرب، شخصی بنام سلجوق که از قبیله ترک بود ایران را تسخیر کرد . سلطنت سلجوقیان در ایران از نظر تاریخ فرش مهم بوده است .زنان سلجوقی مهارت ویژه ای در بافتن قالی با گره های ترکی داشتند استان های آذربایجان و همدان که تحت تصرف سلجوقیان بود گره های ترکی استفاده می کردند .

حمله مغول ها وحشیانه ترین حمله به ایران بود ولی بعد از مدتی آنها تحت قدرت ایرانی ها درآمدند . تبریز که به رهبر ایلخانیان ، غازان خان (1295-1304) با فرش های با ارزش و قیمتی پوشیده شده بود . فرمانده مغول ها شاهرخ (۱۴۰۹ – ۱۴۴۶ ) که در نوسازی آنچه که از حمله مغول ها نابود شده بود به دلگرم کردن هنرمندان ایران پرداخت. ولی فرش بافی در این زمان به حالتی ساده که بیشتر طرح های هندسی داشت ختم می شد .

دوران اوج فرش دستباف ایران

احتمالا زمان فرمانروایان صفویه (۱۴۹۹ – ۱۷۲۲ ) مهمترین تاریخ صنعت فرش در ایران می باشد . در زمان شاه عباس در ایران، هنر و صنعت و تجارت رشد کرد . شاه عباس مردم را تشویق و دلگرم به داد و ستد با اروپا می کرد و پایتختش را که اصفهان بود به یکی از با عظمت ترین و با شکوه ترین شهرهای ایران در آورد و کارگاه بزرگی را برای فرش ها دایر کرد که هنرمندان بتوانند در آنجا کار کنند .

اکثر این فرش ها از ابریشم که با رشته های طلا و نقره تزئین شده بود بافته می شد و فرش ابریشم هم اکنون نیز جزو فرش های گران قیمت و پرطرفدار میباشد . زمان کارگاه های قالی در ایران با حمله افغانها (1722) تمام شد. افغانها تا موقعی که سلطه گری در ایران می کردند اصفهان را نابود کردند تا موقعی که یک مرد جوان که نادر خان نام داشت از خراسان شاه ایران شد او تمام مدت فرمانروایی خود را مشغول جنگیدن با افغانها و روسها و ترکها بود .در این زمان و تمام زمان یاغی گری که ایران آشفته بود پس از مرگ او (1747) هیچ فرش با ارزشی بافته نشد و این آداب و رسوم فقط به واسطه افراد چادرنشین و هنرمندان در شهرهای کوچک پیگیر می شد .

در دوره فرمانروایان قاجار و آخرین ربع قرن نوزده این شغل دوباره رایج پیدا کرد . صنعت قالی به اروپا فرستاده شد و از فرش دستباف تبریز به استانبول رواج پیدا کرد. در پایان قرن نوزدهم میلادی برخی از شرکت های آمریکایی و اروپایی به ایران آمدند و این هنر را به کشور خودشان فرستادند.

در زمان حال فرش بافی به پهناورترین هنر دستی در ایران تبدیل شده است ، و در خارج از گشور هم معروفیت پیدا کرده است . فرش ایرانی از آوازه و اعتبار ویژه ای که به خاطر تنوع و رنگ زیادی که دارد برخوردار می باشد .

تاریخ رنگرزی فرش دستباف

مو و پشم و هر الیاف دامی از همان ابتدا در ریسندگی و بافندگی جای ویژه ای پیدا کرد. در منطقه هایی مثل مصر و بین النهرین چون هوای گرمی دارد پنبه و کتان بیشتر استفاده داشت.

بعضی از مدارک بدست آمده از مصر و بین النهرین که تاریخچه آنها به عصر نوسنگی، از هزاره ششم پیش از میلاد می رسد. پارچه هایی می باشد با بافت ساده و نخ هایی که ظریف ریسیده شده و رنگ های استفاده شده معمولا گیاهی است .

در بعضی از مناطق اطراف دریای مدیترانه که ممکن است مسکونی بوده آثاری از طناب ، تور ، نمد و نخ های تابیده پرزدار بیشتر کتانی با رنگ آبی رنگ شده پیدا شده است یک قطعه از پارچه ای کلفت که به هزاره دوم قبل از میلاد مربوط است در دست است که احتمال دارد به چادری مقدس یا معبد که زرد رنگ است تعلق داشته باشد . در سواحل مصر که این پارچه پیدا شده مقداری پارچه کتان و بافت های دیگری پیدا شده که حاکی بر تجاری بودن منطقه است. همچنین پیشنهاد میکنیم طریقه رنگ کردن فرش دستباف را نیز مطالعه فرمایید.

همانگونه که گفته شد وجود امکانات ریسندگی در منطقه ایلام متعلق به هزاره پنجم پیش از میلاد از وجود بافندگی خبر می دهد اثرهای نساجی و پارچه بافی را در منطقه های زیر سلطه سومری ها و آشوری ها و مخصوصا بافت پارچه های رنگی را در بابل می توان پیدا کرد .

کشف میله ای مسی که یک نوع ابزار ریسندگی است در تپه برج دامغان از استمرار ریسندگی و بافندگی ایران در هزاره دوم قبل از میلاد خبر می دهد . با نوسازی حیات فرهنگ ایرانی و افزایش توانایی مادها و اینکه آنها اقوامی دامدار و گله دار بوده اند و پشم و الیاف دامی در آن زمان استفاده می شد.

فرش دستباف در دوران هخامنشی

فرش در امپراطوری وسیع و قدرتمند هخامنشی نه فقط از تولیدات و صنایع زیر سلطه اش در تزیینات دربار و پایتختش استفاده می کرد بلکه با پشتیبانی از شغل ها و صنایع به تولید خیلی از کالاها و مخصوصا انواع پارچه می پرداخت. پارچه هایی که پادشاهان و سرداران هخامنشی استفاده می کردند و به رنگ ارغوانی تهیه می شد از صدف دریایی رنگ می شد و شهرت زیادی داشت.

فرش دستباف در زمان ساسانیان

فرش در زمان ساسانیان با تولید راه های کاروان رو ، فراوانی وسایل حمل و نقل و توسعه تولیدات مختلف مثل شیشه سازی و ساخت ابزار فلزی و مخصوصا بافتنی های ابریشمی و پشمی را همراه داشت. همچنین سلطه ایران بر راه های کاروان رو تجاری وارد کردن ابریشم مورد نیاز برای نساجی ایران را در بر داشت.

از سمتی دیگر مثل امپراطورهای پرقدرت گذشته ، استفاده از هنرمندان و صنعتگرانی که از کشورهای دیگر به بردگی گرفته می شد کاری عادی و مرسوم بود با آنکه صنعت فرش بافی زمان ساسانیان در اوج رشد و پیشرفت بود از وجود بعضی از این بافندگان مخصوصا بافندگان رومی در شکوفایی و بهتر شدن صنایع نساجی مناطقی مثل شوشتر یاد شده است.

به جز تولید فرش، تولید پارچه های ابریشمی و درخشنده و حریرهای ابریشمی مخصوصا استفاده از ابریشم های وارد شده از چین در مراکز تولید مثل شوشتر و جندی شاپور و شوش و خوزستان و سیستان رایج داشت بعضی از پارچه های باقی مانده از زمان ساسانی در قبرهای پادشاهان مصر و کلیساهای اروپا در قرون وسطی یافت شده است .

در برابر دوران سستی و پشیمانی ایرانیان در قرون اولیه اسلامی استمرار تولید پارچه و فرش به خوبی احساس می شود در کمتر از صد سال درگاه باعظمت خلفای تازه به قدرت رسیده مخصوصا عباسیان وارث مهارت و هنر و تجربه صنایع شکوفا شده دوران ساسانی می شود پوشش های رسمی و پرده های ابریشمی گرانبهایی که آوازه زیادی داشتند ، فرش های زیبای جهرم ، بافته های حریر اصفهان ، گلابتون با کیفیت نیشابور و طبرستان . حریر و فرش های نخی ابریشمی شوشتر جزو کالاهایی بودند که حتی در قرون وسطی هم با نام ایرانی به همه جای دنیا می روند .

هلکوت دانشمند انگلیسی که در قرن شانزدهم زندگی می کرد به یکی از بازرگانان هم وطنی خود می گوید : فرش هایی در ایران از پشم زبر که دو طرف آن ریشه های نخی است خواهی دید . این فرش ها بهترین فرش های دنیا رنگ های آنها زیباترین و بهترین رنگهاست تو باید به این کشور بروی و به مردم آنجا متوسل شوی تا طرز رنگ کردن خامه فرش را یاد بگیری . چون این فرش ها طوری رنگ شده که سرکه و شراب و باران در رنگشان اثری ندارد . چون تو این دانش را فرا آموختی به رازهای آن پی می بری و می توانی آن را در رنگ کردن فرش به کار ببری و مطمئن باش رنگی که در رشته های زبر ثابت باشد مطمئنا در رشته های نازک بافته ها ثابت تر می باشد.

شاردن در سفرنامه اش با تعریف و تمجید و ستایش از تولیدات نساجی و حریر و مخمل کاشان می گوید : صنعت رنگرزی ایران خیلی بیشتر از اروپا پیشرفت و توسعه پیدا کرده است چون رنگ هایی که استفاده می شود روشن و دارای جرم نسبی بوده و زود تباه نمی شود اما سربلندی این فن بیشتر از هنر صنعتی ایرانی ها وابسته به ویژگی های هوا و سرزمین آن کشور است چون محیط خشک و صاف این کشور باعث درخشیدن رنگ هاست و همین طور موادی در رنگرزی و رنگ آمیزی استفاده می کنند .

فرش دستباف در زمان قاجار

پس از زمان صفویه بر اثر حادثه های تاریخی و آشفتگی که بر ایران می گذرد فروپاشی در صنایع و تولیدات ایران ناظریم در دوره قاجار این فروپاشی به نفع واردات کالاها و تولیدات خارجی زیاد می شود با این وجود مدارکی وجود دارد که نشان می دهد حتی در زمان قاجار صادرات ایران در برخی از نمونه ها با ارزش بوده و برتر از واردات بوده است بهترین مورد را در رشد و پیشرفت صادرات فرش در اواخر دوره قاجار می توان دید . در برابر مشکلات جدیی که به خیلی از صنایع و تولیدات سنتی وارد آمد فرش دستباف پیشرفت خیره کننده ایی داشته است در این زمینه تاجرهای خارجی نظارت مستقیم داشتند نتیجه این امر هرچند به نفع ایران بود ولی به خاطر اثرات و نفوذ بازارهای خارجی ضررهایی به فرش ایران وارد شد .