آموزش ساخت دار قالی بافی

هنگام بافت فرش دستباف، اولین سوال مهمی که باید به آن توجه کنید نحوه ساخت دار قالی چگونه است؟ دار قالی سیستم نگهداری فرش در تمامی قسمت های بافت است و دارای انواع مختلفی از قبیل: دار افقی، عمودی و هوشمند یا مکانیکی است که هر کدام در مناطق مختلف کشور مورد استفاده قرار می گیرد.

این دار ها بسته به نوع آن از قسمت های مختلفی مانند سر دار، پایین دار، گوه، هاف، کوجی و فندک تشکیل شده اند و نکات و مراحل کلیدی برای ساخت و برپایی آنها وجود دارد. برای آشنایی کامل با مطالب گفته شده با فرش پورمعمار همراه باشید.

دار قالی چیست؟

به پایه ای که فرش را بر روی آن قرار میدهند و تار و پود آن را می بافند دار قالی گویند. این پایه‌ها معمولاً قاب‌بندی می‌شوند و به‌طور سنتی از چوب ساخته می‌شوند، اما امروزه فریم‌های فلزی برای استفاده آسان‌تر و دوام‌ بیشتر به‌ خصوص هنگام جابجایی از مکانی به مکان دیگر ساخته می‌شوند.

انواع دار قالی و کاربرد آنها

به طور کلی دارهای قالی به سه دسته تقسیم می شوند:

دار افقی

قدیمی ترین نوع دار که از چوب ساخته شده و به صورت افقی روی زمین گذاشته می شود. فاصله این چوبه دار تا زمین حدود 30 سانتی‌متر است و هنرمندان روی زمین نشسته اند و به پاها و پشت خود فشار می آورند. یکی دیگر از اشکالات این نوع دار این است که فضای زیادی را روی زمین اشغال می کند. دار افقی برای بافت اولین فرش ها و زیراندازها ساخته شد.

دار عمودی

عیوب دارهای افقی به تدریج منجر به نوع دیگری از طراحی دار عمودی شد که روی زمین ایستاده و امروزه معمولاً از فلز ساخته می شود. این مدل به دلیل نوع ساخت، فضای بسیار کمی را اشغال می کند و هنرمند لزوماً نیازی به نشستن روی زمین ندارد، بلکه می توان پایه های آن را بالاتر قرار داد تا از نیمکت یا حتی صندلی طبی برای نشستن استفاده کند.

دار قالی بافی عمودی نیز انواع مختلفی دارد و به سه نوع تقسیم می شود:

• دار ثابت: در این مدل دار انتهای سمت راست حدود 40 سانتی‌متر در زمین فرو رفته و ثابت می شود. چله کشی در این دار فارسی و چله های اضافی روی سر دار گره می خورند.
• دار کرمانی (دار گردان) : در این نوع دار، سر و زیر دار به وسیله اهرمی حول محور خود می چرخند و از دو سوراخ سر عمود بر آن برای شل و سفت کردن چله ها استفاده می شود که اهرمی بین یکی از آنها رد می شود و با کشیدن نخ ها سفت می شوند و قسمت بالایی اهرم در پایین سمت راست محکم نگه داشته می شود.
• دار تبریزی: در این مدل چله ها دور سر و زیر دار پیچیده می شود و کشیدن در پشت دار انجام می شود و صندلی بافنده را ثابت می کند.

دار مکانیکی (هوشمند)

عیوب زیادی از دارهای قدیمی در این نوع دار قالی گرفته شد و حتی برای افراد نابینا و معلول مفید بود. در این مدل به دلیل سهولت در جابجایی تیرها، چله کشی و … زمان بسیار کمتری برای بافت قالی نیاز است و هنرمند نیز آسیبی نمی بیند.

نواحی مورد استفاده دار قالی

امروزه در بسیاری از روستاهای سنتی ایران، دار قالی را به صورت افقی و چوبی می سازند و برای بافتن انواع قالی از آن استفاده می کنند. عشایر ایرانی و مناطق ترکمن نشین هنوز از این هنر گرانبها بر پهنه تار و پود، از این مدل دار استفاده می کنند.

اما همانطور که قبلا ذکر شد، برای جلوگیری از آسیب های دارهای قدیمی و رفع عیوب، امروزه در شهرهای سراسر کشور که فرش دستباف هنوز رونق دارد، از دار های عمودی استفاده می شود که معمولاً فلزی هستند. این نوع دار در مناطق سنتی تر و در مناطق آذربایجان و ترکیه بیشتر از دار عمودی تبریز استفاده می شود. دار عمودی کرمانی نیز عمدتاً در استان کرمان و مناطق مرکزی ایران مانند کاشان، یزد و … کاربرد دارد.

اجزای دار قالی و کاربرد آنها

برای ساخت دار قالی بافی ابتدا باید تمام قسمت های آن را بشناسید و با اصطلاحات قالیبافی آشنا شوید:

• سر دار: قطب افقی که در بالای دار قرار دارد و وظیفه آن مهار کردن چله ها است.
• زیر دار: این یک تیرکی افقی است که شبیه سر دار چله ها را مهار می کند، با این تفاوت که در قسمت پایین دار قرار دارد.
• راست روها: تیرک هایی عمودی هستند که سردار و زیر دار را نگه می دارند و برای چله کشی فرش استفاده می شوند.
• گوه ها: وسایل مثلثی شکلی هستند که وظیفه اتصال زیردار و سر دار با راست روها و شل و سفت کردن چله را بر عهده دارند.
• فندک: میله ای به موازات سردار و در فاصله 30 تا 50 سانتی متری آن قرار دارد و چله ها را نگه می دارد. در دارهای تبریزی متریال از ابتدا تا انتها روی دار است، اما در دار فارسی زمان استفاده از آن بسته به نوع و طرح فرش متفاوت است.
• کوجی: تکه چوبی است که در مرکز دار قالی قرار می گیرد که با کمک نخ های کوجی چله های زیر را نگه می دارد و از افتادگی فرش جلوگیری می کند.
• هاف (دارتی): یک چوب متحرک در لابه لای چله قرار دارد و دامنه حرکت آنها از زیر سر دار تا پشت کوجی است. حفظ و تنظیم فاصله بین چله ها بر عهده هاف است که با بالا و پایین رفتن این کار را انجام می دهد و پود کشی را آسان می کند.

مراحل ساخت دار قالی بافی

حال که با اجزای کلی دار قالی بافی آشنا شدید، به مرحله ساخت دار قالی میرسیم:

کنترل و تعیین جنس دار

از آنجایی که قاب قسمت اصلی فرش است، ابتدا باید جنس آن را مشخص کنید که در ابتدا چوب بوده و در حال حاضر بیشتر فلزی است و بهتر است پایه های قاب فلزی مشکی باشد. شکل زیر دار و سر دار چه لوله باشد و چه قوطی، قبل از لغزیدن چله ها باید با کاغذ یا پارچه پوشانده شود تا نخ لیز نخورد و نخ به فلز بچسبد. این مناطق نباید هیچ گونه مانع و ناصافی داشته باشند.

مقاومت سر و زیر دار و راست روها

با توجه به اندازه و تعداد گره های فرش، استحکام ستون های بالا و پایین و ستون های عمودی باید به ترتیب انتخاب شود تا از خم شدن و شکستگی جلوگیری شود. این تناسب در دارهای چوبی حساسیت بیشتری دارد و باید از چوب خشک و سالم استفاده شود. چوب روسی بهترین انتخاب برای این کار است.

اتصالات

پیچ ها باید از نوع مناسب انتخاب شده باشند زیرا نقطه اتصال سمت راست و پایین هستند و باید روغن کاری و روان شوند و واشر هایی در زیر آنها تعبیه شود. در نوع گوه های چوبی باید از چوب صیقلی و محکم استفاده کرد.

کنترل موقعیت قطب ها

پس از اتصال عناصر اصلی، بررسی کنید که تیرک های دار کاملاً عمودی، صاف و بدون سستی باشند.

محل نشستن بافندگان

طول صندلی یا نیمکت باید به یک اندازه و قابلیت تنظیم بالا و پایین داشته باشد و طوری طراحی شود که بافنده بتواند پای خود را خم یا آویز کند.

برای تنظیم فاصله سر و زیر دار

قبل از کشیدن، فاصله سر و پایین باید در تمام طول یکسان باشد و فضای کافی برای شل کردن و سفت کردن دار از طریق پیچ و مهره در نظر بگیرید. فاصله ستون ها قابل تنظیم است:برای تسهیل پود و کنترل بر تار و پود فرش، فاصله خطوط مستقیم باید 10-15 سانتی‌متر بیشتر از عرض چله ها باشد.

محل نصب

سطحی که دار روی آن قرار می گیرد باید تا حد امکان صاف باشد و دار باید طوری نصب شود که نور طبیعی یا مصنوعی وارد چشم بافنده نشود.

رعایت نکات ایمنی

در تمام مراحل نصب و راه‌اندازی قالیبافی باید کلیه اصول ایمنی برای جلوگیری از آسیب دیدگی رعایت شود، مانند: پوشیدن کلاه و دستکش محافظ، جلوگیری از افتادن قطعات در حین و بعد از نصب و استفاده از ابزار صحیح. و…