اصطلاحات بازار فرش دستباف و قالیبافی ایران

گره: پیچیدن نخ پرز با ترتیبی خاص دور تارها است پایه و اساس قالی بافی گره زدن و ایجاد نقش توسط آن ها است.

گره (انواع): گره انواع گوناگونی دارد. قالی بافان نخ پرز را به روش های مختلف روی تارها می بافند که گره های اصلی آن دو نوع است:

الف- گره متقارن – در این نوع گره، نخ پرز به دور هر دو تار زیر و رو پیچیده و حالت متقارن را تشکیل می دهد.

ب- گره نامتقارن – در این نوع گره، نخ به دور یک تار پیچیده شده و شکل نامتقارن به خود می گیرد.

نامتقارن (گره) این نوع گره به فارسی نیز معروف است. در این نوع گره، پرز در یک سر می چرخد ​​و در نتیجه شکل نامتقارنی ایجاد می کند. این گره در بین بافندگان نواحی قم، اراک، خراسان، اصفهان، کرمان و مناطق دیگر رایج است.

متقارن (گره) این نوع گره به گره آذری (ترکی) معروف است. در این گره، نخ پرز به دور هر دو تار زیر و رو پیچیده می شود و شکلی متقارن ایجاد می کند. این گره در میان بافندگان نواحی غرب و شمال غربی کشور و برخی از اقوام فارس و در بعضی از نقاط خراسان و کرمان رایج است.

نیمه عرضی فرش: نیمه بالایی یا نیمه پایینی فرش که با محور تقارن عرضی از نیمه دیگر آن جدا می شود.

نیمه طولی فرش: نیمی از فرش که با محور تقارن طولی فرش از نیمه دیگر جدا می شود.

نیمه ترنج: طرحی از یک نیمه طولی یا عرضی ترنج است. معمولاً نیم ترنج در کناره های متن فرش طراحی می شود.

نیلوفر آبی یا (نخل باد بزنی): این نقش گل نیلوفر آبی است که از زمان هخامنشی به عنوان عنصر تزیینی استفاده می شده است. شکل ظاهری آن دایره ای ناقص است و گل های شاه عباسی در این خلقت دگرگون شده اند.

نوار از دو خط موازی: از هم فاصله کمی دارند و به عنوان جداکننده بین قسمت های مختلف طرح فرش استفاده می شوند. نوارها با یک خط مستقیم و منحنی انجام شده است. نوارها به عنوان جداکننده حاشیه ها یا به عنوان سازنده ی شکل کلی لچک و ترنج استفاده می شود و این قسمت ها را از متن فرش جدا می کند.

روبان برگدار: روبانی که یکی از خطوط آن به صورت کنگره برگ طراحی شده است.

نوار دندانه دار: نواری که یکی از خطوط آن به شکل دندانه دار و هفت یا هشت طراحی شده است.

نوار کتیبه دار: در برخی موارد عرض نوارهای متمایز به حدی است که قاب هایی به شکل مستطیل، موج، لوزی، شمسه را در خود جای می دهد و معمولاً با اشعار، آیات و عبارات قرآنی و جملات مورد نظر پر می شود.

نگارگری: نقاشی سنتی از دوره اسلامی با هدف دوگانه چیدمان کتاب هایی با سبک های مختلف در طراحی، ترکیب بندی، حکاکی، رنگ آمیزی و استفاده از نقوش سنتی اصیل با سبک های متفاوت است. مکاتب گوناگونی در نگارگری به وجود آمد برای نمونه مکاتب تبریز، اصفهان، شیراز، بغداد، هرات و قزوین از جمله آن ها است.

تصویر یا (نقش): مجموعه ای از نقوش و مضامین را تابلوی نقش می نامند. ترکیب نقوش مختلف مانند نقوش گیاهی، حیوانی و انسانی، طرح فرش را می سازد.

نقشه ی فرش: راهنمای اجرایی بافت می باشد. طرح فرش روی کاغذهای شطرنجی آماده سازی و رنگ آمیزی شده است. معمولاً نقشه های حاشیه، یادداشت ها یا قطعات مرزی به طور جداگانه به بافنده داده می شود. طراحی فرش به روش های مختلف مانند سراسری، یک دومی، یک چهارمی و واگیره ای انجام می شود. در بعضی جاها بافنده از یک قطعه بافته شده به عنوان الگو استفاده می کند.

بافندگی: بافتن فرش بر اساس نقوش از پیش ساخته شده. این کار اغلب توسط بافندگان شهری یا کارخانه های بزرگ قالی بافی مورد استفاده قرار می گیرد. نقشه سراسری نقشه طراحی فرش بدون قطعات تکراری یا متقارن است، یک نقشه کامل و سراسری برای کل فرش است. چنین طرح هایی برای پروژه هایی مانند مناظر، باغ ها، خانه ها، درختان و غیره تهیه می شود. در برخی موارد نقشه متن فرش سراسری و نقشه لبه ها واگیره ای است.

نقشه ی یک دوم: نقشه ای که طرح نیمه طولی یا عرضی فرش را نشان می دهد. و فرش ها به این ترتیب بافته می شود. در واقع نیمی دیگر از طرح فرش قرینه ی نیمه ای است که طرح آن تهیه شده است.

نقشه ی یک چهارم: نقشه ای که یک چهارم از طرح کلی فرش را نشان می دهد و بافت فرش بر اساس آن ساخته شده است. در واقع طرح فرش دارای یک محور تقارن عرضی و طولی است.

لوار: بخش بافته شده ساده ای که دور فرش و در حد فاصل شیرازه و کناره ها است. اگرچه این قسمت معمولاً با رنگ زمینه ی متن یا زمینه ی حاشیه ی پهن بافته می شود، اما در برخی فرش ها از جمله فرش های عشایر فارس با نقشه هایی ساده و ظریف ترکیب می شود مثل اشکال هندسی و عروسکی است.

قوس محرابی: نقش قوسی است که به صورت محراب ایجاد می شود. در زیر قوس طراحی شده که طاق نمای محراب را نگه می دارد و معمولاً دو یا نیم ستون طراحی می شود.

محل: قالیچه های بافت اطراف شهر اراک و محلات و مشک آباد به محل معروف است. در زمان های قدیم منطقه ای به این نام وجود داشته که معابد آن شهرت داشته و مرکز تجارت بوده است.

کلگی: نوعی فرش کم عرض اما کوتاهتر و از کناره پهن تر است. سرانداز را که یکی از پنج قطعه فرش (دست فرش) است، کلگی نیز نامیده می شود.

گلدانی دو طرفه (طرح): یکی از اصطلاحات طراحی فرش، گلدانی دو طرفه است. طرح فرش که اغلب به شکل یک دوم در آن طراحی می شود در بالا و پایین متن روی فرش گلدان هایی متقارن با یکدیگر وجود دارد. در نتیجه گلدان ها در بالا و زیر فرش نمایان می شوند.

عرض فرش جانبی: از فرشی که عمود بر تارها و با پودهای آن همسو باشد و طول آن از درازای فرش بیشتر باشد. در موارد خاص مانند قالیچه های تابلویی عرض قالیچه در راستای تارها است.

گرفت و گیر: درگیری و جنگ حیوانات مختلف و گاه درگیری انسان و حیوان را گرفت و گیر گویند. معمولاً بین حیواناتی مانند شیر و گاو، شیردال و گوزن، شیر و پلنگ، اژدها و سیمرغ، (حیوانات افسانه ای)، شیر و آهو است.  و حیوانات به گونه ای طراحی شده اند که پنجه ها روی اندام ها قرار می گیرند و گاهی دندان های تیز آنها در بدن حریف فرو می رود. این نقش الهام گرفته شده از نقش برجسته های دوره هخامنشی است که شیر با آن به عنوان نماد خوبی از بدن گاو که نمادی از شر است جنگیده است. در زمان صفویه این طرح خیلی معروف شد و در بیشتر هنرهای دستی مثل قالی، قلمزنی، پارچه و… جلوه خاصی پیدا کرد.

گلچه: گل های کوچکی که در بین نقش های اصلی طراحی می شوند. گلچه ها معمولاً 8-3 گلبرگ دارند و به عنوان نقش مایه در تزیین نوارهای جداکننده ی حاشیه ها کاربرد دارند.

آشیانه پرستو (طرح): طرح فرش  اصیل کردستان که در آن آشیانه پرستو تکرار می شود و کل متن با دسته گل یا دسته گل تکرار می شود.

لچکی طره دار: طرحی از فرش بدون ترنج و لچک های آن نیز از طره طراحی شده است.

لچکی: طرحی از فرش بدون ترنج و تنها چهار لچک دارد.

لچکی تسخیری: طرحی از فرش بدون ترنج و لبه ها یا لچک های آن که به صورت تسخیری طراحی شده است.

طره: در لغت به آن زرشته مویی می گویند که از لبه ها آویزان می شود. در امتداد لچک های قالی طره گویند. بر این اساس، لچک هایی که دارای زائده هایی در دنباله طول یا عرض فرش باشند ، لچک های طره دار گویند. همچنین به عنوان مهره نازکی که در اطراف متن یا نوار قالی ایجاد می شود نیز شناخته می شود.

طراح: مدلی از فرش که لچک های آن دارای طره است.

ظل السلطانی (نقوش): طرح قالی های ایرانی که بیشتر در اراک، فراهان، ملایر، ابرکوه و آباده بافته می شود و نمونه ای از نقش فرش بافته شده برای ظل السلطان پسر بزرگ است. از ناصرالدین شاه قاجاریه. این الگو شامل یک واگیره است که به عنوان یک گلدان پر از گل های تکراری در سراسر متن فرش عمل می کند.

فرش : كلمه اي است كلي و به آنچه در زمين پراكنده است اطلاق مي شود. اعتقاد بر این است که فرش زیر اندازی است که با دست یا ماشین از مواد طبیعی یا مصنوعی بافته می شود. اگرچه فرش، پلاس، نمد، جاجیم و مانند آن به عنوان فرش دستی یا ماشینی نیز استفاده می شود که ویژگی اساسی آن پرز داشتن است.

عروسکی: شکل انتزاعی از انسان که معمولاً در قالی‌های عشایری به‌ویژه گبه که نوعی فرش خشن است استفاده می‌شود. طرح‌های عروسکی در رنگ‌های متنوع و شاد به شکل ساده طراحی شده‌اند.

شیردال: نقاشی باستانی که از تمدن بابلی و سومری به دوره هخامنشی منتقل شده است، نمادی از خدای نگهبان در برابر پلیدی است. این تصویر حیوانی را نشان می دهد که نیمی شبیه پرنده افسانه ای است که از شیر می ترسد و نیمی از حیوان. در لاتین به آن GRIFINE می گویند.

گل پنج پر (گل پنج بال): عملکرد معروف گل پنج بال. این الگو در بسیاری از مناطق فرش سازی استفاده می شود و اغلب در ساحل با رشته های باریکی که ساحل دریا را جدا می کند یا اطراف عناصر تزئینی در نقش های فرش استفاده می شود.

شکری (نقش): این نقش لبه فرش است که ساقه های مواج آن به سمت چپ و راست لبه ها حرکت کرده و شکاف های ذوزنقه ای ایجاد می کند. اشکال ذوزنقه ای نیز با فنچ ها و برگ ها به ویژه گل های قرمز تزئین شده است. زمینه این حاشیه معمولا شکری (سفید استخوانی) است.

میدان شکار (طرح): یکی از زیباترین و متداول ترین مدل های هیا در فرش است که مربوط به دوره صفویه است. از ویژگی های این طرح می توان به مناظر طبیعی، جنگل ها، چمن زارها و علفزارهایی اشاره کرد که سوارکاران با لباس های فاخر با کمان، تیر و نیزه به شکار می پردازند. این طرح قبل از اینکه روی فرش به کار رود در مکاتب مختلف نگارگری به اوج خود رسید. طرح گرفت و گیر گاهی اوقات به عنوان یک عنصر طراحی در نظر گرفته می شود.

شرابه: آویزه های گوناگون که از قندیل یا چلچراغ آویزان باشند. این آویزه ها را می توان از کلاله ها سرترنج ها یا وسایل دیگر نیز آویزان کرد.

شاه عباسی (طرح): طرح فرش از انواع گل شاه عباسی و برگ ختایی. این الگوها بر اساس طرح یک فرش کامل طراحی شده است که به صورت افشان یا لچک ترنج طراحی شده است. پیشینه ای منحصر به فرد می دهد و به اوج هنر صفوی شباهت دارد.

قندیل (نقش): شمعدان زنجیر شده به سقف. استفاده از قندیل در طراحی محراب ها به ویژه در طرح آناتولی رایج است.

تقارن – طراحی و ایجاد نقش در محور افقی یا عمودی. این تکنیک معمولاً در طراحی فرش مورد استفاده قرار می گیرد که نیم و یک چهارم نمونه های واضحی از قرینه سازی هستند.

دانه های قرمز: حشره ای است مثل کفشدوزک از گونه های مکزیکی، لهستانی، هندی و مختلف است. میوه های خشک را به رنگ قرمز روشن خرد می کنند. در فارسی به این حشره «کرم رنگ رزان» و در کرمان و خراسان «لاک» یا «قرمز دانه لاکی» می گویند.

باغ (طرح): طرح باغی یا بوستانی برگرفته از باغ‌های دوران اسلامی به‌ویژه دوره صفویه است که در نقاشی‌ها و قالی‌بافی به خوبی به تصویر کشیده شده است. در این طرح یک استخر مرکزی است که توسط جویبارهای مجزای آب احاطه شده و با درختان، گل ها و فضای سبز تزئین شده است. در مواردی با نقش پرندگان ترکیب شده است.

ارنک: واژه ای آذربایجانی است که به قالیچه بافته شده در بافت به عنوان طرح قالی اطلاق می شود. ارنک می تواند قسمت های اصلی فرش مانند طرح و نقش متن یا نمونه هایی از حاشیه های پهن و باریک و راه راه را نشان دهد.

بوستان (طرح) باغی

ساقه آسیب دیده از نظر هندسی

شاخ گوزنی در بوینوز

توساغی: به این شکل هندسی در آذربایجانی توسباغی می گویند زیرا شبیه لاک پشت است. در برخی مکان ها نقش سماور به کار رفته در لبه پهن فرش نیز معروف است. این نقش به ویژه در مورد طوایف افشار در منطقه کردستان و بسیاری از فرش ها به ویژه در طرح اصیل ماهی  درهم قابل اجرا است.

چهار بازویی : قسمتی که شکل کلی آن بر اساس نقش چلیپا است و به روش های مختلف ساخته می شود و وظیفه اصلی آن چهار بازویی است که در چهار طرف ساخته شده است. این ویژگی در نقاط مختلف ایران رایج است.

حلزونی: ساختار هندسی چرخش دوار بند اسلیمی و بند ختایی که به شکل مارپیچ طراحی شده است، با نزدیک شدن به مرکز نقش، دایره آن کوچکتر می شود.

خرچنگی: الگویی از فرش شبیه به شکل خرچنگ ها به طور کلی این طرح در متن و حاشیه استفاده می شود و معمولاً به شکل هندسی است. امتداد این گذرگاه یاد آور دست و پای خرچنگ است.

پاشتری: نقشی است هندسی که از اثر پای شتر طراحی شده است. این نقش با شکل هندسی هشت ضلعی یا مستطیلی طراحی شده و دور آن نقشی از رد پای شتر تکرار شده است.

دو ترنج (نقوش): طرح ایلیاتی است که نقش ترنج هندسی آن دو بار روی فرش تکرار شده است. این طرح یکی از طرح های اصیل طوایف افشار معروف به قوبا یا کوبا است. در این طرح شکل ترنج لوزی یا شش ضلعی است.

پرده  ای: فرشی که به عنوان پرده استفاده می شود. قالیچه های پرده ای در اندازه های مختلف بافته می شوند. در برخی از آنها فضایی در امتداد محور تقارن طولی در نظر گرفته شده تا بتوان به راحتی از آن عبور کرد. این قالی‌ها بیشتر ریز بافته می‌شوند و برای مکان‌های مذهبی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

صورت: بیان صورت انسان طراحی شده به شکل تجریدی یا طبیعی.

صوف باف: گلیم باف ابتدا و انتهای فرش است و شیارهای این نوع  بافت افقی و منطبق با پود است. زمینه برخی از قالی‌ها و قالیچه ها با نخ های نقره و طلا (گلابتون) بافته شده و نقش‌هایی برجسته دارد.

طاق (نقش): شکل طاق مانند سقف محراب یا ورودی شبستان ها یا ایوان های اطراف حیاط که معمولاً روی ستون ساخته می شود.

طبیعت گرا: طرحی که مدل آن دقیقاً مشابه طبیعت باشد. برنامه زمانبندی مجموعه ای از عملیاتی است که قبل از بافت برای تهیه طرح فرش انجام می شود. ابتدا ترکیب فرش مشخص می شود و سپس طرح های هر بخش طراحی می شود. نقوش سنتی ختایی و اسلیمی، نقوش هندسی، نقوش گل، نقوش حیوانات و نگاره های انسانی از جمله عناصر تشکیل دهنده طرح فرش هستند.

دسته گلی (نقشمایه): مجموعه گل هایی که به صورت گروهی یا گلدانی طراحی شده اند. این نقش در بسیاری از نقاط ایران به ویژه در کرمان، قم و اراک بافته می شود و به «کومه» یا «کومه ای»، «کومه گل» و «دسته گل اراک» معروف است.

سربند اسلیمی: نقشی است که با استفاده از چنگ اسلیمی و اشکال مختلف آن طراحی شده است. ساقه اسلیمی از سر بند اسلیمی جدا شده و در خلاف جهت چرخش رو به جلو ادامه می یابد. در واقع سربند اسلیمی وظیفه اتصال بندهای اسلیمی را با یکدیگر بر عهده دارد و همچنین زیبایی خاصی به محل جداکننده بند می بخشد.

زمینه: به سطح زیرین یک شکل اطلاق می شود که معمولاً با رنگی یکدست مشخص می شود. زمینه حاشیه، زمینه متن، زمینه لچک، زمینه ترنج و بسیاری موارد دیگر. در برخی موارد به حاشیه بافت فرش نسبت به لبه ها زمینه می گویند.

گل ابریشم: فرش یا قالیچه ای که تعداد کمی از گل های آن که معمولا رنگ های روشن دارند از نخ ابریشم بافته شده است. این گل ها مانند سایر الگوهای پشمی شبیه ستاره های درخشان هستند.

گل و مرغ (طرح): ترکیبی از انواع گل های زنبق، سرخ، سنبل و… این طرح در نقاشی به ویژه در تجلید کتاب استفاده می شود. از زمان قاجار برای طراحی فرش استفاده می شده و مورد استفاده قرار گرفته است.

اینها برخی از بهترین اصطلاحات فرش دستباف ایرانی هستند که در نقاط مختلف کشور عزیزمان رواج دارند. حالت قالی بافی می تواند به شما در انتخاب بهتر یا زیباتر کردن فرش کمک کند.