گلیم چیست؟

در این مقاله قصد داریم برای شما عزیزان در مورد گلیم صحبت کنیم، خوشحال می شویم تا انتها فرش پور معمار را همراهی کنید.

گلیم چیست؟

گلیم یک نوع صنایع دستی بافته شده که سطح آن صاف و بدون پرز می باشد و از تار و پود تشکیل شده است و مثل فرش پرز بلندی ندارد. گلیم که به آن پلاس نیز می گویند، به دلیل بافتی که دارد وقتی نخ نازک تر و نرم تر باشد، گلیم با کیفیت تری داریم. به همین دلیل برای بافت آن از پشم زیر بغل و زیر گلوی گوسفندان استفاده می شود تا کیفیت کار بالاتر رود.

انعطاف پذیری، ماندگاری بالا و رنگ پذیری از ویژگی هایی است که پشم گوسفند برای تولید گلیم دارد و حالت دادن به پشم گوسفند برای گلیم بافی راحت تر است. گلیم بافی از هنر های زنانه است و بیشتر در مناطق روستایی و عشایری ایران یافت می شود.

مواد اولیه بافت گلیم

این بافته زیبا از قدیم الایام از نخ‌های خامه‌ پشمی که از پشم گوسفند یا موی بز به دست می‌آمد بافته می‌شد و به مرور زمان نخ پنبه‌ای نیز به بافت گلیم اضافه می‌شد که امروزه گاهی با نخ‌های مصنوعی مانند اکریلیک، کروم و آنیلین بافته می‌شود. همچنین رنگ‌های مورد استفاده در سبک‌های سنتی همیشه طبیعی هستند، اما امروزه از مواد و رنگ‌های شیمیایی استفاده می‌شود.

تاریخچه گلیم

تاریخچه گلیم به زمانی برمیگردد که انسان توانست از پوست حیوانات لباس تهیه کند، کم کم به فکر استفاده از خز و چرم برای زیرانداز افتاد. وقتی مردم پشم ریسی را کشف کردند، از آنجا که چیزهای راحت تهیه می کردند، قالی بافی ایجاد شد تا مردم دیگر روی زمین خشک و سرد ننشینند.

بر اساس شواهد تاریخی، تاریخچه این هنر زیبا و گرانبها به 2500 سال قبل از میلاد می رسد. اولین گلیم بافته شده از این دوران در میان مصنوعات مصر باستان یافت شده است.

مناطق بافت گلیم

مناطق بافت گلیم علاوه بر ایران در کشور های مختلف خاورمیانه مانند چین، هند، پاکستان، افغانستان و ترکمنستان تولید می شود. در کشور ما علاوه بر ایلات و عشایر این محصول زیبا در خراسان، فارس، کردستان، بلوچستان، یزد، آذربایجان، کرمانشاه و … تولید می شود. فرش دستباف این کشور ها نیز بسیار معروف هستند.

نقش های استفاده شده در گلیم

اکثر طرح های مورد استفاده در گلیم بافی شامل اشکال هندسی مانند مربع، لوزی، شش ضلعی است، اما همه گلیم ها با این شکل بافته نمی شوند و بسیاری از طرح ها بر اساس ذهنی است که به آن ها طرح و نقشه ذهنی می گوییم. که شامل نقشه های حیوانات و طبیعت نیز می شود. طرح های مختلف به کار رفته در این هنرها عمدتاً به محل بافته شدن آنها بستگی دارد و متفاوت هستند.

مراحل بافتن گلیم

مراحل مختلفی برای بافت گلیم طی می شود که در زیر به اختصار با آنها  آشنا خواهید شد:

• چله کشی: مرحله اول بافت است که در طی آن دو طناب به اندازه دلخواه موازی زیر دار بسته می شود که به آن زه دار می گویند، ابتدای نخ پنبه را به سمت چپ یا راست زیر دار می بندند. سپس نخ پنبه ای را از طناب اول و جلوی طناب دوم عبور داده و از قسمت بالایی طناب گرفته و از پشت قسمت پایینی طناب بیرون می کشند.
• بستن چوب کوجی: یک قطعه چوب استوانه ای شکل است که قطر آن معمولاً 4 سانتی متر است و عرض آن به اندازه دستگاه است.
• ثابت کردن چله ها: چون در موقع بافتن در اثر تراکم و فشار پودها به کار ضربه می زنند، چله ها باید طوری آماده شوند که تکان نخورند و به شکل گلیم آسیبی نرسد. برای این منظور معمولا از کمی چسب روی چله ها استفاده می کنند.
• زنجیر بافی: برای سرعت بخشیدن به بافت معمولاً این کار قبل از بافت انجام می شود.

گلیم بافی در ایران

در گلیم بافی ایرانی دو روش تعریف شده است:

• روش پود گذاری: در این روش فقط از نخ تار و نخ پود استفاده می شود که با تغییر رنگ نخ های رنگی از پایین و بالا، نقش های مختلفی در کار ایجاد می شود. بنابراین زیر و روی آن صاف و یک رنگ می شود.
• روش پود پیچی: در این روش هنرمندان برای بافتن گلیم علاوه بر نخ های تار و پود از پود نازکی استفاده می کنند به طوری که نخ پود با پیچیدن از مرکز تارها عبور کرده و سپس پود نازک از بین آنها عبور می کند. و آن را با شانه می کوبند و یکدست می کنند. این روش که شبیه قالی بافی است، نقطه پیوند گلیم بافی به ظهور هنر قالی بافی تلقی می شود.

انواع گلیم از لحاظ نوع بافت

به طور کلی گلیم های مناطق مختلف دارای سه نوع بافت هستند:

• گلیم ساده باف: این مدل ها یک رو هستند و از طرح از پیش تعیین شده بافته نشده اند. نقش این گلیم ها معمولاً هندسی است و در بافت آنها نخ ها یکی در میان از وسط چله ها عبور می کند.
• گلیم نقش برجسته: در این نوع بافت، زمینه ساده است و طرح به صورت پرزدار یا برجسته روی آن قرار می گیرد. این طرح از نقشه فرش روی تارهای گلیم گره خورده و در مرحله آخر پرزهای اضافی کشیده می شود.
• گلیم ورنی: ساختار این مدل بدون پرز بوده و یک رو بیشتر ندارد. هنرمندان این گلیم را بدون نقشه و به صورت ذهنی می بافند. این محصول در اصل متعلق به آذربایجان است اما در کردستان و کرمان نیز در طرح های مختلفی بافته می شود که بهترین ورنی در شاهسون بافته می شود که قدمتی طولانی دارد.

انواع گلیم

هر کدام از قوم ها و عشایر مناطق مختلف ایران گلیم مخصوص به خود را دارند. در ادامه با انواع این محصولات که توسط اقوام مختلف ایرانی تولید می شود آشنا خواهید شد:

 

گلیم شاهسونی

شاهسون یکی از اقوام معروف ایرانی است. گلیم شاهسون بسیار ظریف و به نام سوماک معروف است و در گویش محلی به آن ورنی نیز می گویند. این نوع نقوش دست‌بافت بیشتر نقوش حیوانی مانند آهو، اسب و پرندگان است و با نقوش هندسی تزیین شده‌اند که از پشم زبر و خشک تولید شده و تنوع نقش آنها به حدی کمیاب است که به ندرت می توان دو کار بافته شده  توسط این ایل را شبیه هم پیدا کرد. لازم است بدانید بهترین زین های سنتی اسب در کشورمان به روش گلیم باف و بواسطه ایل شاهسون تولید می شود. در این زمینه پیشنهاد میشود فرش دستباف شکارگاه را ببینید.

گلیم لری

مردم لر در ایران گلیم های بسیار مرغوبی تولید می کنند که از بین آنها خورجین های بزرگ بهترین محصول آن ها برای نگهداری کالاهای خانگی و حاشیه آن را با شیوه رایج به قالی بافی محکم می کنند. گلیم لری دستباف‌ به نقوش هندسی و حیوانی معروف هستند و رنگ‌های آن معمولاً سبز، سیاه، آبی و سفید است.

گلیم خمسه

گلیم خمسه متعلق به پنج قوم شیرازی است و نام خمسه به اتحاد این پنج ایل در این ایالت اشاره دارد. در این میان دو طایفه به زبان عربی، دو طایفه به زبان ترکی و یکی از آنها که به بصیری معروف است به فارسی صحبت می کنند.

بافندگان آن سوماکی هستند به نام ده بید در طراحی این محصولات عمدتاً ستاره ها دارای زمینه تیره بافته شده به صورت لوزی های درهم بافته شده می باشند.

گلیم بلوچی

طرح و رنگ این بافته ها از اقلیم بلوچ است. نقش های گلیم بلوچی طرح دار هستند و هر ردیف از آنها طرح و رنگ متفاوتی استفاده می کند. دست بافته های این اقوام از رنگ‌های تیره مانند جگری، آبی، شتری و قهوه‌ای استفاده می‌شود و البته رنگ‌های روشن مانند سبز، قرمز و زرد نیز به آن نسبت داده می‌شود.

گلیم هرسین

هرسین در استان کرمانشاه یکی از مهم ترین مراکز گلیم بافی در ایران به شمار می رود. شاید مهمترین جنبه گلیم هرسین این باشد که هنرمند به کمک سلیقه و محیط خود می بافد. طراحی و پس زمینه حاشیه ها کوچک و رنگارنگ است به طوری که به سختی می توانید فضای خالی بین نقش ها را پیدا کنید.

هنرمندان محلی در حاشیه این زیر انداز‌ها از پشم بز به دلیل مقاوم بودن در برابر پوسیدگی استفاده می‌کنند و در طرح‌ها از رنگ‌های سرمه‌ای، سبز، سفید، قرمز و سرخابی استفاده می‌شود.

گلیم قشقایی

تنوع طرح‌ها و رنگ‌ های گلیم قشقایی عشایری به دلیل بافته شدن آن‌ها در محل اتراق و یا در زمان کوچ و انبوه مناظر طبیعی اطراف هنرمند این تنوع را ایجاد کرده است. نقوش هندسی و حیوانی مانند ستاره هشت پر، هشت ضلعی و نقوش بز، طاووس و آهو در این گلیم به چشم می خورد.

گلیم سنه

گلیم سنه مخصوص سنندج است بسیار ظریف و با کیفیت است و بیشتر طرح های آن را نقوش هراتی می نامند با طرح های بوته ای و خطوط مورب. گلیم سنه دارای طرحی بسیار زیبا و معروف است، نقش ترنجی در وسط و زمینه آن رنگارنگ است و همچنین طرح بوته ای ظریف در آن نمایان است.

گلیم ترکمن

مهمترین ویژگی گلیم ترکمن رنگ آن است که در این میان قرمز روشن نقش اصلی را ایفا می کند. گلیم ترکمن مستحکم و سبک طرح ها بر پایه یک نقش اصلی معروف به گل تقسیم شده و به صورت شش و هشت ضلعی قرار می گیرند. در سبک ترکمنی، هر گل نشان دهنده یک خانواده است.

گلیم زرندی

گلیم زرندی دارای بافتی نازک و سبک و بلند و بادوام است. این گلیم ها در روستاهای ساوه، زرند و قزوین بافته می شوند.

گلیم افشاری

گلیم افشار دارای طرح رنگی یا سیر است که روی آن ستاره های زیادی چاپ شده است. در گلیم افشار گل های ستاره ای به صورت لوزی های متصل دیده می شود که به صورت مورب در کنار یکدیگر قرار گرفته اند. پیشنهاد میکنیم مطلب گبه چیست را نیز مطالعه بفرمایید.

نکاتی که قبل از خرید گلیم باید بدانید

• طرح گلیم: اولین چیزی که در خرید فرش و گلیم به چشم می خورد طرح و رنگ آنهاست که میتواند شما را جذب کند یا مانع از خرید شود.
• گره: تعداد گره در گلیم دستبافت بسیار مهم است. مانند فرش دستباف می توان تعداد گره های فرش را از پشت آن مشخص کرد. پشت گلیم نرمتر از روی آن است. تفاوت اندازه گره هم در گلیم و هم در فرش دستبافت نشان دهنده دستباف بودن آنهاست که ارزش بیشتری به آنها می دهد.
• ابعاد گلیم: از آنجایی که گلیم ها دستباف هستند، ممکن است با ابعاد ذکر شده کمی متفاوت باشند. مثلاً اگر فروشنده به شما بگوید گلیمی 6 متری (2 در 3) است، ممکن است اندازه آن چند سانتی‌متر بیشتر یا کمتر باشد که زیاد هم قابل توجه نیست. اما اگر این تفاوت بیشتر است، بهتر است از خرید گلیم خودداری کنید.
• نوع نخ: در صورتی که نخ به کار رفته در تار و پود گلیم ایرانی مرغوب باشد، گلیم سبک وزن بوده و بوی مواد شیمیایی نمی دهد. حتی گلیم های باکیفیت هم فاقد کرک هستند یا کرک بسیار کمی دارند و به همین دلیل خرید گلیم هایی با چنین مشخصاتی کمی گرانتر است.
• نحوه شستشو: برخی از گلیم ها را فقط با دست می توان شست. البته بهتر است گلیم را با شامپو فرش با دست بشویید زیرا با این روش بافت و تار و پود آن سالم می ماند و عمر بیشتری خواهد داشت.
• ثابت ماندن: گلیم ها به دلیل سبکی که دارند روی سرامیک و سنگ صاف می لغزند، اما راه حل هایی برای این مشکل وجود دارد.
• می توانید از گلیم های چرمی در دو طرف یا اطراف آنها استفاده کنید. روش بعدی استفاده از گلیم سوماک است که ثابت و بادوام هستند.